Ada Nedir? 6 Başlıca Ada Türü



‘Ada’ kavramı, tamamen suyla çevrili bir kara parçasını ifade eder. Adalar genellikle bir kıtadan daha küçüktür. Denizlerde, okyanuslarda, nehirlerde veya göllerde oluşabilirler. Coğrafi açıdan bakıldığında, bir ada ile bir kıta arasındaki tek ayrım büyüklüktür. Kıtalar da suyla çevrili olmalarına karşın, adalara kıyasla çok daha büyük bir kara kütlesine sahip oldukları için ada olarak kabul edilmezler.

Biyolojik açıdan bakıldığında adalar, izolasyonlarının bulunan hayvan ve nebat türlerinin sayısını ve çeşitliliğini kontrol etmesi bakımından kıtalardan ayrılır. Çoğu vakit, birbirine nispeten yakın iki ada fazlaca değişik flora ve faunaya haizdir. Kıtalar yapısal veya jeolojik olarak iç kesimlerden, mercan ve volkanik adalardan bariz halde farklıdır. Bir adalar camiası ‘takımada’ olarak adlandırılır.

Başlıca Ada Türleri

Altı (6) ana ada türü vardır. Bunlar:

Gelgit adaları
Bariyer adaları
Okyanus adaları
Mercan Adaları
Kıta adaları
Yapay adalar

Aşağıda, yukarıda listelendiği benzer biçimde bilinen muhtelif ada türlerinin bir açıklaması yer verilmiştir:

Gelgit Adası

Bu ada türü, varlığı büyük seviyede gelgit hareketine bağlı olan bir adadır. Düşük gelgitte daha görünür olan ancak yüksek gelgit hareketi sırasında su altında kalan kara parçalarını anlatım eder. Gelgit adaları hayattaki en yaygın ada türlerinden biridir. Tipik örnekleri arasında Güney Kore‘deki Jindo ve Mondo, Birleşik Krallık’taki Aziz Michael Dağı, İskoçya’daki Cramond Adası ve diğerleri sayılabilir.

Gelgit adaları genellikle anakaraya suni bir geçitle veya organik yollarla bağlanır. Yapay geçitler bilhassa gelgit adalarına kolay erişimi artırırken turistleri ve ziyaretçileri yüksek gelgit dalgalarıyla ilişkili tehlikelerden koruduğu için avantajlıdır.

Bariyer Adası

Genellikle anakara kıyısına paralel dalga ve gelgit hareketinden meydana gelen düz, yumrulu kum alanları ile karakterize edilen kıyı yer şekilleridir. Kumul sistemi ile yakından ilişkilidirler. Bariyer adaları az sayıda adadan çok sayıda adaya kadar uzanan zincirler halinde kaynaklanır. Bu tip adaların şekli fırtınalar ve öteki şiddetli hava hareketleri esnasında değişebilir. Oluştukları kıyı şeridini koruma ve fazla enerjiyi emme işlevi gördükleri tanınmaktadır.

Bariyer adaları, adaları ayıran gelgit girişleri dışında birkaç kilometre süresince kesintisiz kalabilir. En geniş ve en uzun bariyer adası Teksas’ın Padre Adası olarak bilinir. Bariyer adalarının özellikleri çoğu zaman aşağıdaki parametrelerle ilişkilidir: Dalga enerjisi, Gelgit dalgası, tortu kaynağı, taban kontrolleri ve deniz seviyesi eğilimleri. Bariyer adalarının bileşenleri şunları içerir:

Alt kıyı yüzü

Alt kıyı yüzü, okyanusun adanın kıyısıyla buluşmuş olduğu bariyerin bir parçasıdır. Bariyer adasının gövdesi, kıyı yüzünü arka kıyıdan ve lagün/gelgit düzlüğü alanından ayırır. Çamur ve muhtemelen silt içeren ince kumlar bariyer adalarını karakterize eder. Okyanusun derinliklerine doğru ilerledikçe tortunun inceldiği ayrım edilecektir. Bu noktada, derinlik nedeniyle dalgaların etkisi genellikle fazlaca zayıftır.

Orta kıyı yüzü

Bu kıyı yüzeyi, derinliği sebebiyle dalga hareketinden kuvvetli bir şekilde etkilenmektedir. Kıyıya kısa bir mesafede, adet boyutları kabuk parçalarının yaygın olduğu orta büyüklükte kumlar olacaktır. Dalga tesiri daha ağır olduğu için biyotürbasyon olası değildir.

Üst kıyı yüzeyi

Bariyer adalarında, üst kıyı yüzü dalga hareketinden sürekli olarak etkilenir. Balıksırtı tortul yapılar ortaya menfaat. Bunun nedeni dalgaların devamlı değişik akışlarıdır. Bariyer adalarının bu kısmında bulunan tane boyutları çoğu zaman daha büyük kumlar aralığındadır.

Ön kıyı

Bariyer adalarında ön kıyı, yüksek ve alçak gelgit arasında kalan bir kara alanıdır. Dalga hareketinden devamlı olarak etkilenen ön kıyı, üst kıyı yüzüne benzer. Çapraz yataklanmalar ve laminasyonlar genellikle mevcuttur ve dalgaların çarpmasıyla ortaya çıkan yüksek enerji sebebiyle daha iri kumlar mevcuttur. Kum ek olarak fazlaca iyi ayrışmıştır.

Arka kıyı

Bariyer adalarının bu bileşeni her zaman en yüksek su seviyesi noktasının üzerindedir. Burada çoğu zaman bir banket bulunur. Banket, ön kıyı ile arka kıyı arasındaki sınırı belirler. Burada su değil rüzgar önemli bir faktördür. Yüksek dalgalar, kuvvetli fırtınalar ve rüzgar arka kıyıdan tortu taşıyabilir ve aşındırabilir.

Kumullar

Kumullar bir bariyer adasının tipik özellikleridir. Genellikle arka kıyının üst kısmında yer alırlar. Kumullar rüzgar tarafından oluşturulur. Daha fazla bilgi için Kıyı Kumulları kısmına bakınız. Kumullar tipik Aeolian rüzgar üflemeli kumulların özelliklerini gösterecektir. Buradaki fark, bir bariyer adasındaki kumulların tipik olarak kıyı bitki örtüsü kökleri ve deniz biyoturbasyonu içermesidir.

Lagün ve gelgit düzlükleri

Lagün ve gelgit düzlüğü alanları kumul ve kıyı arkası alanının arkasında yer almıştır. Su genellikle durgundur ve ince siltlerin, kumların ve çamurun çökelmesini sağlar. Lagünler, yüksek oranda organik açıdan varlıklı balçık oluşumunu artıran anaerobik bir ortama ev sahipliği yapabilir. Bitki örtüsü de bariyer adalarının bu bileşeninde yaygındır.

Okyanus adası

Bu tür adalar kıta sahanlıklarında yer almazlar, okyanus havzasının tabanından yüzeye çıkarlar. Volkanik kökenlidirler, bu yüzden ‘volkanik adalar’ olarak da adlandırılırlar. Bu tür adaların oluşumu sırasında, lavlar okyanus havzasından çıkıntı yaptığı bir noktaya kadar birikir ve nihayetinde okyanus yüzeyinin üzerine çıkarak fiziksel olarak bir ada olarak görülür. Aşağıda çeşitli okyanus adası türleri yer almıştır

Volkanik ada yayında bulunanlar: Bu tür okyanus adaları, bir levhanın diğerinin dibine girmiş olduğu yerde oluşan volkanlardan kaynaklanır. Tipik örnekler şunlardır: Mauritius Cumhuriyeti, Pasifik Okyanusu’ndaki Tonga’nın çoğu ve Mariana adaları.
Bir okyanus yarığının yüzeye ulaştığı yerlerde meydana gelenler: mesela Jan Mayen ve Ice (dünyanın en büyük volkanik adası). Bunların her ikisi de Atlantik Okyanusu’ndadır.

Volkanik sıcak noktalar üzerinde oluşanlar: Çoğu vakit bir sıcak nokta, okyanus adalarındaki hareketli tektonik levhaya bakılırsa genellikle sabittir. Bu nedenle, bir sıcak nokta boyunca bir levhanın hareketi, levha hareketi yönünde yönlendirilmiş bir dizi ada verir, örn: Hawaii Adaları ve Tuamotu Takımadaları.

Mercan adaları

Bu ada türü mercan kalıntıları ve diğer organik maddelerden doğar. Genellikle dünyanın tropikal ve sub-tropikal bölgelerinde, deniz altında geniş bir alanı kaplayacak halde büyümüş mercan resiflerinin parçaları olarak ortaya çıkarlar. Bu tür adalar volkanik bir adadan (sıcak bir nokta üzerinde) kaynaklanır.

Yanardağ ortaya çıktıkça dış tarafında bir saçak resifi büyür. Sonunda, volkan ‘levha tektoniği’ olarak adlandırılan bir süreçle sıcak noktadan uzaklaşır. Böylece, yanardağ okyanustan meydana gelen erozyona ayak uyduramaz hale geldiğinden çökme meydana gelir.

Ada sular altında kaldıktan sonra, mercan epipelajik bölgede yerini koruyabilmek için büyümeye devam etmelidir. Mercan sonrasında bir atole dönüşür (ortasında sığ bir lagün bulunur ve bu lagün ‘yığılma’ geçirerek sıklıkla karbonat malzemelerden oluşan bir ada oluşturur). Bitki kalıntıları da mercan adalarının oluşumuna destek verir.

Kıta adası

Kıta adaları, zamanın bir noktasında bir kıtaya bağlı olan bir ada türüdür. Kıta sahanlığı üzerinde yer alırlar ve Dünya’nın değişen kıtaları birbirinden ayrılırken oluşmuş olabilirler. Bilim insanları, birkaç milyon sene önce Dünya üstünde sadece bir büyük kıta olduğu görüşündedir.

Bu kıtanın Pangaea olarak bilinmiş olduğu söylenmektedir. Pangea, yerkabuğunun yavaş hareketleri nedeniyle birbirinden ayrılan birkaç bölüme bölünen bir süper kıta olarak anılmaktadır. Bu olaylar dizisinin kıta adalarının oluşumuna yol açtığına inanılmaktadır. Örnekler içinde Grönland ve Madagaskar adaları bulunmaktadır.

Yapay ada

Bu, insanlar tarafınca yapılan bir ada türüdür. Yapay adaların oluşturulmasının ardında güzel duyu ve turistik çekim alanlarının oluşturulması benzer biçimde çeşitli amaçlar yatmaktadır. Yapay adalar oluşturulurken, Dubai sahili şeklinde başka yerlerden getirilen malzemeler kullanılarak yeni bir alan oluşturulabilirken, öteki yandan mevcut adalar genişletilebilir yada değiştirilebilir.

Kaynakça:
National Geoghraphic

Yazar: Tuncay Bayraktar

kaynak: bilgiustam.com